اولاً:
عذاب و نعمت قبر با نص [قرآن و سنت] و اجماع ثابت است. و اصل بر این است که عذاب و نعمت در قبر بر روح وارد میشود، و گاهی ممکن است روح به بدن متصل شود و مقداری از عذاب یا نعمت به آن نیز برسد.
و اما حسابرسی: در قبر حسابرسی وجود ندارد، بلکه در آنجا عذابی بر برخی از اعمال، یا نعمتی برای کسی که از اهل خیر بوده، وجود دارد. و اما حسابرسی، در جایگاه قیامت خواهد بود.
ثانياً:
اصل بر این است که همهٔ مردم در عرصهٔ قیامت مورد محاسبه قرار گیرند، مگر گروهی از مردم که خداوند بر آنان تفضل کرده و آنان را بدون هیچ حساب و عذاب پیشینی، وارد بهشت میکند، چنانکه در پاسخ سؤال شمارهٔ (4203) گذشت.
ترمذی (۳۳۵۷) از ابوهریره روایت کرده است که گفت: هنگامی که این آیه نازل شد: ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ (سپس در آن روز، قطعاً از نعمتها سؤال خواهید شد)، مردم گفتند: ای رسول خدا، از کدام نعمتها از ما سؤال خواهد شد، در حالی که ما فقط دو چیز سیاه (خرما و آب) را داریم و دشمن حاضر است و شمشیرهایمان بر دوشمان است؟ ایشان فرمودند: «همانا آن [حسابرسی] رخ خواهد داد». آلبانی در «صحیح الترمذی» آن را حسن دانسته است.
ابن کثیر رحمه الله در تفسیر این آیه میگوید:
«یعنی: سپس در آن روز، قطعاً از شکرِ آنچه خداوند به شما نعمت داده است - از سلامتی و امنیت و روزی و غیر آن - پرسیده خواهید شد؛ اینکه در مقابل نعمتهایش، چگونه با شکر و عبادت او پاسخ دادهاید».
از تفسیر ابن کثیر (۸/ ۴۷۴).
ترمذی (۲۴۱۷) از ابیبَرزه اَسلَمی رضی الله عنه روایت کرده و آن را صحیح دانسته است که رسول الله - صلی الله عليه وسلم - فرمودند: «گامهای بنده در روز قیامت جابجا نمیشود تا اینکه از او دربارهٔ عمرش سؤال شود که در چه راهی آن را سپری کرده، و از علمش که با آن چه کرده، و از مالش که از کجا آن را به دست آورده و در چه راهی آن را خرج کرده، و از بدنش که در چه راهی آن را فرسوده است».
[این حدیث را] آلبانی در «صحیح الترمذی» صحیح دانسته است.
ابن قیم رحمه الله میگوید:
«قتاده گفته است: «همانا الله از هر بندهای دربارهٔ نعمتها و حقوقی که به او سپرده است، سؤال خواهد کرد».
نعمتی که از آن سؤال میشود، دو نوع است: نعمتی که از راه حلال به دست آمده و در راه حق صرف شده است؛ از [شکر] این نعمت سؤال میشود. و نعمتی که از راه غیر حلال به دست آمده و در راه غیر حق صرف شده است؛ از منبع کسب و محل مصرف آن سؤال میشود».
از «إغاثة اللهفان» (۱/ ۸۴).
ایشان همچنین میگوید:
«از هر شخصی دربارهٔ نعمتی که در دنیا داشته است سؤال میشود که آیا آن را از راه حلال و صحیح به دست آورده است یا خیر؟ پس اگر از این سؤال خلاص شود، سؤال دیگری از او پرسیده میشود: آیا شکر الله متعال را برای آن نعمت به جای آورده و از آن در راه طاعتش یاری جسته است یا خیر؟
پس سؤال اول دربارهٔ «سبب کسب» است و سؤال دوم دربارهٔ «محل مصرف» آن».
از «عدة الصابرين» (۱۵۷).
سوم: محاسبهٔ روز قیامت دو نوع است:
نوع اول: حسابِ عرضه (نمایش اعمال)
این نوع حساب، مخصوص مؤمن است. از او دربارهٔ عملش، علمش و نعمتهایی که خداوند بر او ارزانی داشته سؤال میشود و او پاسخی میدهد که سینهاش را گشاده، حجت و دلیلش را ثابت، و نعمت خدا بر او را تداوم میبخشد.
و هنگامی که گناهانش به او عرضه میشود، به آنها اقرار میکند، پس خداوند آنها را بر او میپوشاند و از او درمیگذرد.
بنابراین، این شخص در حسابش مورد «مناقشه» (بازجویی دقیق) و موشکافی قرار نمیگیرد. کتابش را با دست راستش دریافت میکند و شادمان به سوی خانوادهاش در بهشت بازمیگردد؛ زیرا از عذاب نجات یافته و به پاداش دست یافته است.
بخاری (۶۵۳۶) و مسلم (۲۸۷۶) از عایشه [رضی الله عنها] از پیامبر - صلی الله عليه وسلم - روایت کردهاند که فرمودند: «هر کس در حسابش مورد مناقشه قرار گیرد، عذاب میشود». عایشه میگوید: گفتم: آیا الله تعالی نمیفرماید: فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا (پس به زودى مورد حسابی آسان قرار خواهد گرفت)؟ ایشان فرمودند: «آن همان عرضه (نمایش اعمال) است».
حافظ [ابن حجر] رحمه الله میگوید: «قرطبی گفته است: معنای سخن ایشان «آن همان عرضه است» این است که: حسابی که در آیه ذکر شده، تنها به این صورت است که اعمال مؤمن به او عرضه میشود تا منت خداوند بر خود را در پوشاندن آن اعمال در دنیا و بخشیدن آنها در آخرت، بشناسد».
و احمد (۲۴۹۸۸) از عایشه [رضی الله عنها] روایت کرده است که گفت: از رسول الله - صلی الله عليه وسلم - دربارهٔ حساب آسان سؤال کردم و گفتم: ای رسول خدا، حساب آسان چیست؟ ایشان فرمودند: «مردی که گناهانش به او عرضه میشود، سپس از آن درگذشته میشود. هر کس در حسابش مورد مناقشه قرار گیرد، هلاک میشود». آلبانی در «ظلال الجنة» (۲/۱۲۸) آن را صحیح دانسته است.
شیخ ابن عثیمین رحمه الله میگوید:
«مؤمن محاسبه میشود، اما این حساب، حساب مناقشه (بازجویی دقیق) نیست؛ به دلیل فرمودهٔ پیامبر - صلی الله عليه وسلم -: «هر کس در حسابش مورد مناقشه قرار گیرد، هلاک - یا فرمود - عذاب میشود». بلکه این حساب، حسابِ عرضه (نمایش اعمال) است». از «اللقاء الشهري» (۱/ ۳۷۸).
و بخاری (۲۴۴۱) و مسلم (۲۷۶۸) از ابن عمر رضی الله عنهما روایت کردهاند که گفت: شنیدم رسول الله - صلی الله عليه وسلم - میفرمودند: «همانا خداوند، مؤمن را [به خود] نزدیک میسازد، سپس پوشش خود را بر او قرار داده و او را [از دیدگان دیگران] میپوشاند. سپس میفرماید: آیا فلان گناه را به یاد میآوری؟ آیا فلان گناه را به یاد میآوری؟ بنده میگوید: بله، ای پروردگارم. تا اینکه خداوند او را به تمام گناهانش معترف میسازد و بنده در دل خود یقین میکند که هلاک شده است. در این هنگام، خداوند میفرماید: [این گناهان را] در دنیا بر تو پوشاندم و امروز نیز آنها را برایت میآمرزم. سپس نامهٔ حسناتش به او داده میشود. و اما در مورد کافر و منافقان، شاهدان ندا سر میدهند: هَؤُلَاءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ [هود: ۱۸] (اینان كسانى بودند كه بر پروردگارشان دروغ بستند. هان، لعنت الله بر ستمگران باد).»
نوع دوم: حسابِ مناقشه (بازجویی دقیق). این نوع حساب، حسابرسی خداوند از کافران و آن عده از موحدان گناهکار است که خداوند بخواهد. ممکن است حساب این افراد بر حسب کثرت گناهانشان، طولانی و دشوار باشد. این گناهکاران از میان موحدان، هر کدام را که خداوند بخواهد، برای مدتی وارد آتش میکند، سپس آنان را خارج کرده و برای همیشه وارد بهشت میگرداند.
مسلم (۲۹۶۸) از ابیهریره روایت کرده است که گفت: گفتند: ای رسول خدا، آیا ما پروردگارمان را در روز قیامت میبینیم؟ ایشان فرمودند: «آیا در دیدن خورشید در نیمروز، در حالی که ابری در کار نیست، دچار مشکل میشوید؟» گفتند: نه. فرمودند: «آیا در دیدن ماه در شب بدر (چهارده)، در حالی که ابری در کار نیست، دچار مشکل میشوید؟» گفتند: نه. فرمودند: «قسم به آنکه جانم در دست اوست، در دیدن پروردگارتان دچار هیچ مشکلی نخواهید شد، مگر همانگونه که در دیدن یکی از این دو دچار مشکل میشوید». ایشان فرمودند: «پس [خداوند] با بندهای ملاقات میکند و میفرماید: ای فلانی، آیا تو را گرامی نداشتم و تو را سرور نگردانیدم و به تو همسر ندادم و اسب و شتر را برایت مسخر نکردم و تو را رها نکردم که ریاست کنی و [از غنایم] بهرهمند شوی؟ بنده میگوید: آری. ایشان فرمودند: پس [خداوند] میفرماید: آیا گمان میکردی که مرا ملاقات خواهی کرد؟ میگوید: نه. پس میفرماید: پس من امروز تو را فراموش میکنم، همانگونه که تو مرا فراموش کردی. سپس با دومی ملاقات میکند و میفرماید: ای فلانی، آیا تو را گرامی نداشتم... [همانند قبلی]؟ میگوید: آری، ای پروردگارم. پس میفرماید: آیا گمان میکردی که مرا ملاقات خواهی کرد؟ میگوید: نه. پس میفرماید: پس من امروز تو را فراموش میکنم، همانگونه که تو مرا فراموش کردی. سپس با سومی ملاقات میکند و همانند آن را به او میفرماید. او میگوید: ای پروردگارم، من به تو و به کتابت و به فرستادگانت ایمان آوردم و نماز خواندم و روزه گرفتم و صدقه دادم، و تا جایی که میتواند از خود به نیکی ثنا میگوید. پس [خداوند] میفرماید: پس همینجا بمان. ایشان فرمودند: سپس به او گفته میشود: اکنون شاهد خود را بر تو برمیانگیزیم. و او در دل خود فکر میکند: کیست که بر من شهادت دهد؟ پس بر دهانش مهر زده میشود و به ران و گوشت و استخوانهایش گفته میشود: سخن بگویید. پس ران و گوشت و استخوانهایش به عمل او سخن میگویند. و این برای آن است که راه هرگونه عذری را بر او ببندد. و این شخص، همان منافق است و همان کسی است که خداوند بر او خشم گرفته است».
شیخ ابن عثیمین رحمه الله میگوید:
«علما رحمهم الله دربارهٔ این سخن خداوند: لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ ، اختلاف نظر دارند که آیا منظور [از سؤال شوندگان]، کافر است یا هم مؤمن و هم کافر؟ قول صحیح آن است که این آیه شامل هر دو گروه، یعنی مؤمن و کافر میشود. همه از نعمتها سؤال خواهند شد، اما سؤال از کافر، سؤالِ توبیخ و سرزنش است، در حالی که سؤال از مؤمن، سؤالِ یادآوری [نعمتها] است.
سؤال از مؤمن، برای یادآوری نعمت خداوند عزوجل بر اوست تا شادمان شود و بداند آن کسی که در دنیا به او نعمت بخشیده، در آخرت نیز با نعمتش او را گرامی خواهد داشت. اما سؤال از کافر، برای توبیخ و ملامت است».
با اختصار از: «لقاء الباب المفتوح» (۹۸/۹).
والله اعلم.
